AP08856371 «Өнеркәсіптік мақсаттағы ірі габаритті арнайы техниканың гидроцилиндрлерінің ұзын өлшемді соташықтарын пайдалану орнында жергілікті зақымдануды қалпына келтіру мүмкіндігімен оны жөндеудің ресурс үнемдеу технологиясын әзірлеу» ғ.ж. Жетесова Г. С.
Өзектілігі
Қазіргі уақытта өнеркәсіптік мақсаттағы ірі габаритті арнайы техниканың гидроцилиндрлері үшін тозуға төзімділікті, коррозияға қарсы қасиеттерді, үйкеліс коэффициентін төмендетуді, қоршаған ортаның химиялық және термиялық әсеріне төзімділікті қамтамасыз ететін гальваникалық хромдық жабыны (ГХЖ) бар соташықтар өндіру кең таралған практика болып табылады. Қорғаныс жабындарын қолдану қажеттілігі жоғары жүктемелерге және жабдықтың ауыр пайдалану жағдайларына байланысты. Алайда, соташық беттерінің сөзсіз жергілікті зақымдануын жөндеу кезінде бұйымның бастапқы сипаттамаларына тек бетін толығымен қайта хромдау арқылы қол жеткізуге болады, оның құны бұйым құнының 70% жетуі мүмкін. Бұл жобаның идеясы бүкіл беті бойынша ұзын өлшемді ірі габаритті соташықтарды жөндеудің біршама арзан балама технологиясын жасау, сондай-ақ термиялық тозаңдату процестері негізінде жергілікті зақымдануларды кейіннен жою болып табылады, бұл жабдықты пайдалану орнында жөндеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді, оның қасиеттері бойынша МҚК-дан кем түспейтін тозуға төзімді жабын алады.
Жобаның мақсаты
Термиялық тозаңдату әдістерінің негізінде өнеркәсіптік мақсаттағы ірі габаритті арнайы техниканың гидроцилиндрлерінің ұзын өлшемді соташықтарының хромдалған бетінің зақымдануын жөндеу технологиясын әзірлеу, ол қайта хромдау процесіне экологиялық таза балама, арзан болып табылады және бүгінгі күні басқа қолданылатын жөндеу технологияларымен салыстырғанда қалпына келтірілген беттің біршама жоғары қасиеттерін қамтамасыз етеді, сондай-ақ жергілікті жерде жөндеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Қол жеткізілген нәтижелер
Газотермиялық тозаңдату қондырғысының толық өлшемді прототипі жасалды және технологияға сынау жүргізілді. Зауыттық жағдайда жасалған технологияға сынау жүргізілді. «Ганза-Флекс гидравлик Алматы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Қарағанды филиалы жағдайында технологияны енгізу бойынша нұсқаулықтарды көрсете отырып, Өнеркәсіптік сынақтар актісі және Енгізу актісі алынды. 2022 жылы келесі тапсырмалар іске асырылды:
— деректерге қосымша талдау және соташықтар бетінің зақымдануын жіктеу жүргізілді.
— зақымдану сипаты мен тозаңдату процесінің ерекшеліктерін ескере отырып, бетті жергілікті қалпына келтірмес бұрын субстратты дайындау әдістемесі жасалды.
— типтік зақымданудың сипаты мен мөлшерін ескере отырып, жабындарды жергілікті қолдану параметрлерін таңдау әдісі әзірленді және орындалды.
— жабындарды жергілікті тозаңдату бойынша эксперименттік тәжірибелер және алынған қабаттардың қасиеттерін зерттеу жүргізілді.
— соташықтардың бетін қалпына келтіру қондырғысының прототипі жобаланды және сыналды.
— алынған дәлсіздіктерді ескере отырып, прототипті жаңғырту жүргізілді.
Жобаға қатысушылар қолданатын ғылыми зерттеулердің әдістемесі, сондай-ақ жақсы материалдық-техникалық базаның болуы жобаның алынған нәтижелерінің дұрыстығы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Жобаны іске асыру барысында орындалған жұмыстар толық көлемде және жеткілікті жоғары деңгейде жүзеге асырылды. Бұл, ең алдымен, жоба авторларының ғылыми ұжымының жоғары құзыреттілігіне, олар қолданатын ғылыми зерттеу әдістемесіне, сондай-ақ жақсы материалдық-техникалық базаның болуына байланысты.
Техникалық шешімдердің жаңалығы Қазақстан Республикасының 30.09.2022 ж. №35873 өнертабысына берілген патентпен, 19.10.2021 ж. № 6901 пайдалы модельге берілген патентпен, 2022 жылғы 15 шілдедегі №27846 зияткерлік меншік объектісіне берілген құқықтарды тіркеу туралы куәлікпен, 30.07.2022 ж. Өнеркәсіптік сынақтар актісімен, 29.09.2022 ж. Енгізу актісімен, «Ганза-Флекс гидравлик Алматы» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің Қарағанды филиалы жағдайында технологияны енгізу бойынша ұсыныстарды көрсетумен қатар расталды.
Зерттеу жұмысын орындау барысында үлгілерге эксперименттік тозаңдату жүргізілген газтермиялық тозаңдатуға арналған эксперименттік прототип әзірленіп, орнатылды.
Эксперимент жүргізу нәтижесінде технологиялық параметрлерге сәйкес қондырғының тәжірибелік үлгісінің жұмыс қабілеттілігі туралы негізгі тұжырымдар жасалды. Осының нәтижесінде конструкцияның негізгі кемшіліктері, атап айтқанда конструкцияның төмен қаттылығы және рұқсат етілген шектегі аздап майысуы анықталды және жойылды, олар кейіннен компьютерлік модельдеу нәтижелерінің көмегімен және бағыттаушылардың алюминий профилі арқылы қосымша тросты тарту арқылы құрылымды жетілдіру арқылы жойылды.
 |
 |
| 1-сурет — Соташықтың бетінде пайда болатын тозу түрлері
а) сызаттар мен қатерлер; б) қажамалар, гальваникалық хром қабатының бұзылуы |
2-сурет — Тозаңдату қондырғысы |
 |
 |
| 3-сурет — Гидроцилиндр соташығының бетін бытыра ағынды өңдеу процесі | 4-сурет — Жабынды тозаңдату (а) және тозаңдатудан кейінгі соташық (б) |
Зерттеу тобы
- Жетесова Гүлнара Сәнтайқызы – ғылыми жетекші, т.ғ.д., ТЖМжәнеС кафедрасының профессоры
ORCID 0000-0001-6504-3405
Researcher ID S-3369-2017
Scopus Author ID 57212376967
- Ибатов Марат Кеңесұлы — ғылыми кеңесші, т.ғ.д., КТжәнеЛЖ кафедрасының профессоры.
ORCID iD 0000-0001-5062-7790
ResearcherID N-9320-2017
Scopus Author ID 57189211438
- Olegas Çernašėjus ғылыми кеңесші, PhD, Гедиминас атындағы Вильнюс техникалық университетінің «Механика және материалдар инженериясы» кафедрасы профессорының міндетін атқарушы.
Scopus Author ID 22978289800, ORCID ID 0000-0003-2196-6392
- Jelena Škamat ғылыми кеңесші, т.ғ.д., Композициялық материалдар зертханасының аға қызметкері, Гедиминас атындағы Вильнюс техникалық университетінің «Механика және материалдар инженериясы» кафедрасының доценті.
ORCID ID 0000-0002-4441-6839
Scopus Author ID 36338084700
Web of Science Researcher ID AAR-4325-2020
- Никонова Татьяна Юрьевна жауапты орындаушы., т.ғ.к., ТЖМжәнеС кафедрасы доцентінің м. а.
ORCID 0000-0002-6539-1263
Scopus Author ID 57202087837
- Юрченко Василий Викторович PhD, доцент м.а., ТЖМжәнеС кафедрасының меңгеруші.
ORCID 0000-0002-6543-1632
Scopus Author ID 57213756780
- Жаркевич Ольга Михайловна т. ғ. к., ТЖМжәнеС кафедрасы профессорының м. а.
ORCID 0000-0002-4249-4710
Scopus Author ID 55339344600
- Морозов Петр Юрьевич т. ғ. м., «Ганза-Флекс гидравлик Алматы» ЖШС Қарағанды филиалының инженер-гидравлигі
2022 жылғы жарияланымдар тізімі:
- Zhetessova G., Nikonova T., Gierz Ł., Berg A., Yurchenko V.Zharkevich O., Kalinin A. Comparative analysis of the dynamic strength Properties of the long guides of intelligent machines for a new method of the thermal spraying of polymer concrete. Appl.Sci. 2022, 12, 10376. https://doi.org/10.3390/app122010376
- Zhetessova G., Nikonova T., Gierz Ł., Zhunuspekov D.,Yurchenko V., Zharkevich O. Preparation of the Surface of Long-Dimensional Rods of Hydro-Cylinders for Thermal Spraying Using an Abrasive Jet. Coatings 2022, 12, 1514. https:// doi.org/10.3390/coatings12101514
- Практические рекомендации при подготовке к процессу нанесения покрытий газотермическим напылением длинномерных штоков / Жетесова Г.С., Никонова Т.Ю., Юрченко В.В., Жунуспеков Д.С., Дешко Т.А// «Труды университета», №3, 2022, С. 61-67
- Development of a technology for the repair and restoration of long rods using thermal spraying methods: monograph / Zhetessova G.S., Škamat Je., Černašėjus O., NikonovaT.Yu, Zharkevich O.M., Yurchenko V.V., Khrustaleva I.N., Zhunuspekov D.S. – Monograph, – SPb.: POLYTECH-PRESS, 2022. – 99 p.
- Разработка технологии ремонта и восстановления длинномерных штоков методами газотермического напыления: монография / Жетесова Г.С., Никонова Т.Ю., Жаркевич О.М. – Монография, Караганда: Карагандинский технический университет имени Абылкаса Сагинова, 2022. – 108 с. ISBN 978-601-355-045-9
- Никонова Т.Ю., Жунуспеков Д.С. Исследование факторов, влияющих на образование трещин в сталях. // Труды Международной научно-практической конференции «Интеграция науки, образования и производства – основа реализации Плана нации» (Сагиновские чтения №14), 16-17 июня 2022 г. В 2-х частях. – С.248-250
- Патент на изобретение Республики Казахстан №35873 «Угловой скребковый конвейер»авторов Жетесовой Г.С., Никоновой Т.Ю., Жаркевич О.М., Юрченко В.В., Бейсембаева К.М., Жакенова С.А., и др., опубликован бюллетень №39 от 30.09.2022г.
- Свидетельство о регистрации прав на объект интеллектуальной собственности №27846 от 15 июля 2022 года «Расчет технологических параметров нанесения покрытий при газотермической обработке» авторов Жетесовой Г.С., Никоновой Т.Ю., Юрченко В.В., Жаркевич О.М. және т.б.
Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат
Қолдану саласы. Алынған жоба нәтижелерінің мақсатты тұтынушылары машина жасау кәсіпорындары, тау-кен өндіру саласының ірі және орта кәсіпорындарының механикалық парктері, жөндеу және қызмет көрсету кәсіпорындары, гидравликалық жабдықтарды өндірушілер бола алады.
АР08856344 «Интеллектуалды шуылға төзімді телеметриялық жүйелер негізінде пайдалану процесінде ЖӘЭБЖ конструкциясы элементтерінің жай-күйін қашықтан мониторингтеу кешенін әзірлеу» ғ.ж. В. В. Югай
Өзектілігі
Жоғары вольтты оқшаулағыштардың гирляндаларының көлемдік және беттік жылыстау токтарын, оқшаулау күйін болжаушы модельдерді әзірлеуге мүмкіндік беретін пайдалану процесінде ағымдағы бақылау әдістерін құру өзекті ғылыми-техникалық мәселе болып табылады. Оның шешімі регламенттік жұмыстарды жүргізу кезеңінде пайдалану сипаттамалары төмен оқшаулағыштарды ауыстыру бойынша негізделген уақтылы шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді, бұл электр энергиясының ысырабын қысқартуға мүмкіндік береді.
Жобаның мақсаты
Интеллектуалды диагностикалық шуылға төзімді телеметриялық жүйелер негізінде жоғары вольтты әуемен электр берілісі желілері конструкциясының элементтерін пайдалану процесінде олардың жай-күйін қашықтан мониторингтеу кешенін тұжырымдау, салу қағидаттарын және құрылымын қамтитын өзара байланысты ғылыми-техникалық шешімдер негізінде кернеуі 110 кВ-тан жоғары жоғары вольтты әуемен электр берілісі желілерінде (ЖӘЭБЖ) электр энергиясын тасымалдау кезіндегі шығындар мен апаттылықты төмендету.
Қол жеткізілген нәтижелер
Күтілетін экономикалық нәтиже ЖӘЭБЖ-де электр энергиясының техникалық және технологиялық шығындарын азайту, электр энергиясын тасымалдау құнын төмендету және оның сенімділігін арттыру болып табылады.
Жоғары вольтты оқшаулағыштардың көлемдік және беттік жылыстау токтарын ағымдағы бақылау әдістері әзірленді және сипатталды.
Жобаның міндеттерін іске асыру үшін қажетті электр энергиясын түрлендіргіштерге талдау жасалды.
Мониторинг жүйелерінің дербес электрмен жабдықтау көздеріне арналған электр энергиясын түрлендіргіштердің аппараттық бөлігінің құрылымы әзірленді және сипатталды.
 |
 |
| Аспалы оқшаулағыштардың жылыстау токтарын эксперименттік зерттеуге арналған зертханалық стенд. | «ҚАЗПРОАВТОМАТИКА» ЖШС корпоративтік университеті кәсіпорнында грант нәтижелерін таныстыру
|
Зерттеу тобы
- Югай Вячеслав Викторович – ғылыми жетекші, PhD, ӨПА кафедрасының меңгеруші.
Scopus Author ID: 8379849200
ORCID 0000-0002-7249-2345
- Каверин Владимир Викторович – жауапты орындаушы., т. ғ. к., ӨПА кафедрасының доценті.
ORCID 0000-0003-2021-7445
Scopus Author ID 57214729792
- Войткевич Софья Валентиновна — PhD, ӨПА кафедрасы доцентінің м.а.
ORCID 0000-0003-4267-3468
Scopus Author ID 57191158205
- Калинин Алексей Анатольевич — PhD, АЕЖ кафедрасы меңгерушісінің м.а.
ORCID 0000-0003-4699-7240
Scopus Author ID 57193550259
- Эм Геннадий Аркадиевич-т.ғ.д., ӨПА кафедрасының аға оқытушысы.
ORCID 0000-0003-2639-0492
- Иванов Валерий Анатольевич — т.ғ.д., ӨПА кафедрасының аға оқытушысы
ORCID 0000-0003-2811-7908
Scopus Author ID 57195273869
- Левин Игорь Виталиевич — «Прогресс-Сервис» ӨК төрағасы
Scopus Author ID 57195285510
- Ежебаева Шолпан Есенгелдіқызы — ӨПА кафедрасы ЭЭ-19д тобының докторанты
ORCID 0000-0001-5925-1646
- Сайфулин Руслан Фаритович — ӨПА кафедрасы ЭЭ-18д тобының докторанты
ORCID 0000-0003-2610-9525
2022 жылғы басылымдар тізімі
- Kaverin, D. Abisheva, G. Em, A. Kalinin, V. Yugay // Studying Partial Discharge Currents of High Voltage Power Line Suspension Insulators // International Journal on Energy Conversion, 2022, Vol 10 № 3, Pages 88-96. Energy Category-Engineering and Power Technology, процентиль – 56. ISSN 2281-5295 DOI: https://doi.org/10.15866/ irecon.v10i3.21769
- Kaverin V., Abisheva D., Em G., Kalinin A. and Yugay V. // Study of partial discharges of suspension insulators of high-voltage power lines Lines // International Journal on Energy Conversion, 2021, 9(6), Pages 88-96. Energy Category-Engineering and Power Technology, процентиль – 56. DOI https://doi.org/15866/irecon.v9i6.21083
- Патент №35701 от 22.04.2021г. Брейдо И.В., Каверин В.В., Войткевич С.В. Способ автоматической дистанционной телеметрии в электроэнергетике.
Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат
Қолдану саласы: Жоғары вольтты әуе электр берілісі желілерін пайдаланатын кәсіпорындар; тау-кен өндірісі және металлургия саласының кәсіпорындары, электр энергиясын өндіретін кәсіпорындар, жоғары вольтты әуе электр берілісі желілерін жобалайтын кәсіпорындар.
AP08855477 «Тау-кен металлургиялық жабдықтарының бөлшектері үшін пайдалану қасиеттері жоғары «Нихард» класты шойын өндіру технологиясын әзірлеу және енгізу» ғ.ж. Исағұлов А. З.
Өзектілігі
Тау-кен металлургиялық жабдықтарына арналған бірқатар бөлшектер «Нихард» класындағы шойындардан (желтартқыштар, арматура, плиталар, сорғы бөлшектері және т.б.) дайындалады. Бұл шойындарды пайдаланудың айтарлықтай артықшылықтарына қарамастан, олардың кемшіліктері де бар – салыстырмалы түрде нашар құю қасиеттері (төмен сұйықтық, жоғары шөгу), сонымен қатар құймалардан бөлшектер жасау кезінде кесу арқылы өңдеу қиын. Бұл жобада металл негізінің жай-күйін таңдау, түзетілген қоспалауды және модификациялауды қолдану, кристалдану мен термиялық өңдеудің жетілдірілген режимдерін қолдану арқылы тау-кен байыту фабрикалары жабдықтарының нақты бөлшектеріне қатысты «Нихард» класты шойындардың қажетті пайдалану және технологиялық қасиеттерін қамтамасыз ету жоспарлануда. Сондай-ақ, жұқа қабырғалы және пішінді құймаларды дайындау мәселесі шешілетін болады.
Жобаның мақсаты
Қызмет ету мерзімін 1,5-2 есеге арттыруды қамтамасыз ететін бөлшектерді пайдалану жағдайларына байланысты оңтайлы қасиеттер кешені бар «Нихард» класты шойындардан тау-кен металлургиялық жабдықтардың бөлшектерін өндіру технологиясын әзірлеу және енгізу.
Қол жеткізілген нәтижелер
Тау-кен-металлургиялық жабдықтың бөлшектері үшін жоғары қасиеттері бар «Нихард» класты шойыннан бөлшектерді дайындау және өңдеу технологиясы әзірленді. Әзірленген технология түзетілген құрамдағы «Нихард» класындағы шойынды балқытудан және құрылымда бос графиттің біршама мөлшері пайда болуы үшін титан карбидін енгізуден тұрады. Кейінгі түрлендіру графиттің бір бөлігінің сфералық пішінге айналуына әкеледі, бұл аралас құрылымның болуын анықтайды: аустениттік-ледебуриттік матрица, цементит және бос графиттің белгілі бір мөлшері. Мұндай құрылымның болуы пайдалану қасиеттерін 1, 2 — 1,3 есе арттыруды қамтамасыз етеді. Өндірістік алаңда сынақтар жүргізілді, процестің технологиялық карталары әзірленді, енгізуді сынау актілері алынды.
Жүргізілген жұмыс нәтижесінде өндірістік алаңда ауыстырылатын бөлшектерді дайындау нәтижелеріне тәжірибелік сынақтар мен түзетулер жүргізілді. Сынақтар «Пархоменко атындағы ҚМЗ» ЖШС өндірістік алаңында өткізілді. Жүргізілген сынақтар шойынның құрамын түзету және түрлендіру нәтижесінде бұйымдардың механикалық қасиеттері жақсаратынын көрсетті. 24.06.2022 ж. №22/01-П «Пархоменко атындағы ҚМЗ» ЖШС алдын ала технологиялық картасы алынды және «Пархоменко атындағы ҚМЗ» ЖШС-да 27.06.2022 ж. сынау актісі алынды.
 |
 |
| а | |
 |
 |
| б | |
 |
 |
| в | |
Тәжірибелік қорытпаның құрылымы мен МРСА қосындылары: тілімшелі (а, б) және шар тәрізді (в) графиттің болуы, х 5000 ұлғаюы
Зерттеу тобы
1 Исағұлов Аристотель Зейнуллаұлы – ғылыми жетекші, т.ғ.д., НТМ кафедрасының профессоры.
ORCID 0000-0003-2174-9072
Researcher ID C-7415-2016
Scopus Author ID 57211295299
2 Куликов Виталий Юрьевич – жауапты орындаушы, т. ғ. к., профессор, НТМ кафедрасы меңгерушісінің м.а.
ORCID 0000-0001-6191-8569
Researcher ID N-5596-2017
Scopus Author ID 56168395900
3 Ибатов Марат Кеңесұлы – ғылыми. кеңесші, т.ғ. д., КТжәнеЛЖ кафедрасының профессоры.
ORCID iD 0000-0001-5062-7790
ResearcherID N-9320-2017
Scopus Author ID 57189211438
4 Квон Светлана Сергеевна — т.ғ. к., НТМ кафедрасының профессоры
ORCID 0000-0002-5439-4426
Researcher ID N-5602-2017
Scopus Author ID 5706189240
5 Щербакова Елена Петровна — PhD, НТМ кафедрасы доцентінің м.а.
ORCID 0000-0001-6678-6673
Researcher ID N-5639-2017
Scopus Author ID 55543103900
6 Сұлтанғазиев Р. Б. — PhD, НТМ кафедрасы доцентінің м.а.
7 Аринова Сания Қасқатайқызы — PhD, НТМ кафедрасының оқытушысы
Scopus Author ID 57192206332
8 Доспаев Мұрат Мантенұлы — т.ғ.д., «ҚР Минералдық шикізатты кешенді өңдеу ұлттық орталығы» РМК Ж. Әбішев атындағы Химия-металлургия институтының бас ғылыми қызметкері.
Scopus Author ID 57204316546
9 Медведева Ирина Евгеньевна — НТМ кафедрасының аға оқытушысы
Scopus Author ID:57192206637
10 Әубәкіров Дастан Рахметоллаұлы — НТМ кафедрасының аға оқытушысы
Scopus Author ID: 57194209750
2022 жылғы басылымдар тізімі
1 Исагулов А.З., Куликов В.Ю., Квон Св.С. Production of Nihard-class cast irons with high performance properties // Монография. Германия: Изд-во LAP LAMBERT, 2022, 55 с. ISBN 978-620-4-74387-5
2 Исагулов А.З., Квон Св.С., Куликов В.Ю., Ибатов М.К., Аринова С.К. Chromium-nickel cast iron composition effect on properties and graphitization process // Metalurgija, Хорватия: Croatian Metallurgical Society. – 2022. — № 1 (61). – P. 197-199 (IF Scopus 0,388, Scopus процентиль – 37-й).
3 Аубакиров Д.Р., Исагулов А.З., Квон Св.С., Куликов В.Ю., Аринова С.К. Modifying Effect of a New Boron-Barium Ferroalloy on the Wear Resistance of Low Chromium Cast Iron // Metals, Швейцария: MDPI AG, 2022, 12 (7), 1153; https://doi.org/10.3390/met12071153 (Web of science, квартиль — Q2)
4 A.Z. Issagulov, Sv.S. Kvon, V.Yu. Kulikov, D.R. Aubakirov, Ye.P. Chsherbakova Studying the chrome-nickel cast iron structure and properties after modification on industrial samples // Metalurgija, Хорватия: Croatian Metallurgical Society. – 2023. — № 1 (62). – С. 122-124 (IF Scopus 0,388, Scopus процентиль – 37-й).
5 А.А. Аkberdin, A.Z. Issagulov, S.S. Kvon, Y.P. Chsherbakova, D.R. Аubakirov, G.H. Adamova Modifier effect on mechanical properties of low-chromium cast iron // Metalurgija, Хорватия: Croatian Metallurgical Society. – 2022. — № 1 (61). – С. 159-162 (IF Scopus 0,388, Scopus процентиль – 37-й).
Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат
Алынған ғылыми нәтижелер металлургиялық және құю өндірістерінің жаңа өндірістері мен учаскелерін, балқытудың жаңа технологиялық процестерін және қорытпаларды пештен тыс және термиялық өңдеу режимдерін әзірлеу кезінде қолданылуы мүмкін, ішінара арнайы қасиеттері бар қорытпалардың басқа маркаларына таралуы мүмкін.
AP08856688 «Жаңа биологиялық белсенді заттарды іздеу мақсатында өсімдіктерден табиғи тритерпеноидтарды бөліп алу және оларды химиялық түрлендіру әдістерін әзірлеу» ғ.ж. Такибаева А. Т.
Өзектілігі
Табиғи тритерпеноидтар мен олардың туындылары жаңа биоактивті құралдарды іздеумен айналысатын бүкіл әлем зерттеушілерінің назарын аударады, бұл олардың кең қолданылуы мен синтетикалық мүмкіндіктеріне байланысты.
 |
Тритерпеноидтар молекуласын және олардың туындыларын кейіннен алынған қосылыстардың биоскринингі арқылы түрлендіру фармакологиялық әсердегі кең спектрлі жаңа жоғары тиімді препараттар жасау үшін өзекті болып табылады.
|
Жобаның мақсаты
Жаңа биологиялық белсенді туындылар негізінде кейіннен синтездеу үшін отандық өсімдіктерден табиғи тритерпеноидтарды бөліп алудың тиімді әдістерін зерттеу және әзірлеу.
Қол жеткізілген нәтижелер
Бетулиннің туындылары оның фенилферроценил спиртімен, глиоксал қышқылымен және тетраметилгликолурилмен, диметилхорфосфатпен әрекеттесуі арқылы алынады. Алынған қосылыстардың «құрылым-биоактивтілік» байланысын синтездеу және зерттеу жүргізілді.
Классикалық синтез, микротолқынды және ультрадыбыстық активация жағдайында тритерпеноидтар туындыларын; гидроксил алмастырылған бетулинді гетероциклдеу арқылы тритерпеноидтардың фармакологиялық белсенді туындыларын алу әдістері мен оңтайлы синтездеу шарттары әзірленді. Синтезделген заттардың физика-химиялық және спектрлік сипаттамалары, «құрылым-биоактивтілік» қатынастары зерттелді.
Жаңа функционалды алмастырылған тритерпеноидтар мен олардың туындыларының антиоксидантты, микробқа қарсы, қабынуға қарсы және биологиялық белсенділіктің басқа түрлеріне биоскринингі жүргізілді.
ҚР фармацевтикалық кәсіпорындарында қайың қабығынан бетулинді Betula кirghisorum ультрадыбыстық және микротолқынды әдістермен алу технологиясын енгізу бойынша ұсыныс алынды. Betula кirghisorum қайың қабығынан бетулин алу технологиясы ультрадыбыстық және микротолқынды әдістермен бірнеше мәселелерді шешеді:
 |
1. Қайың қабығынан бетулин алу әдісі, оның ішінде қабықты ұнтақтау, спиртпен экстракциялау, ерітіндіні бөліп алу, ерітіндіні кейіннен одан еріткішті алып тастау арқылы бөліп алу, ұнтақталған қайың қабығына бутил спиртін бутанол: қайың қабығы 5: 1 қатынасында қосылатындығымен ерекшеленеді, осы ретте қоспаны қосымша 75°C температура кезінде 6, 16, 26, 36 мин. бойы ультрадыбыспен өңдейді. |
  |
2. Бетулинді Betula kirghisorum қайың қабығынан ультрадыбыстық және микротолқынды әдістермен алу технологиясы қайыңның осы түрінен Betula kirghisorum бетулин алғаш рет бөлініп алынуымен ерекшеленеді. |
- Технологиялық операцияларды қысқарту, мақсатты өнімнің бөліну ұзақтығын қысқарту, тез тұтанатын спирттерді пайдалануды болдырмау есебінен бетулин алу процесінің тиімділігін арттыру.
Зерттеу тобы
1 Такибаева Алтынарай Темірбекқызы – ғылыми жетекші, х.ғ.к., ХжәнеХТ кафедрасының меңгерушісі
ORCID iD 0000-0003-0536-0817
Scopus Author ID 12808279300
Researcher ID ABA-1648-2020
2 Қасенов Рымхан Зейноллаұлы – жауапты орындаушы., х. ғ. к., Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КеАҚ «Органикалық химия және полимерлер» кафедрасының доценті.
ORCID iD 0000-0002-9832-5115
Scopus Author ID 56616120800
3 Ибраев Марат Киримбайұлы — х.ғ. д., ХжәнеХТ кафедрасының профессоры.
ORCID iD 0000-0003-0798-5562
Scopus Author ID 6508179234
Researcher ID V-9320-2018
4 Исабаева Меруерт Бердешқызы — х.ғ.к., ХжәнеХТ кафедрасының доценті.
ORCID ІD 0000-0002-7053-8610
Scopus Author ID 14219273700
Scopus Author ID 14831459000
5 Ахметова Сәуле Балтабайқызы — м. ғ. к., профессор-зерттеуші, Қарағанды медицина университеті КеАҚ «Клиникалық иммунология, аллергология және микробиология» кафедрасының меңгерушісі.
Scopus Author ID 25030129100
6 Жұмаділов Саят Сағатұлы — Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КеАҚ докторанты.
ORCID iD 0000-0002-4046-311Х
7 Демец Ольга Владимировна — Томск мемлекеттік университетінің докторанты, ХжәнеХТ кафедрасының аға зертханашысы.
ORCID iD 0000-0002-9440-4668
8 Әлиева Мадина Раманқұлқызы-т.Ғ. М., каф аға оқытушысы. ХиХТ
ORCID iD 0000-0003-0819-2484
9 Ляпунова Мария Вячеславовна — Томск мемлекеттік университеті ҒИ «Органикалық синтез» зертханасының химигі.
10 Оспанов Бекарыс — ХжәнеХТ кафедрасының ХТОВМ-21-1 тобының магистранты.
2022 жылғы басылымдар тізімі
- Demets, O.V., Takibayeva, A.T., Kassenov, R.Z., Aliyeva, M.R. Methods of Betulin Extraction from Birch Bark // Molecules 2022, 27 (11), 3621.
- Патент РК на полезную модель №7511 от 14.10.2021г. Такибаева А.Т., Ибраев М.К., Касенов Р.З., Демец О.В., Алиева М.Р. Способ получения 3,28-диметилфосфата бетулина, обладающего антимикробным действием.
- Fedorishin D.A., Takibayeva A.T., Bakibayev A.A., Demets О.V., Ibrayev M.K., Lyapunova M.V., Aliyeva M.R., Kurzina I.A., Mamaeva E.A., Ukhov A.E., Akhmetova S.B., Kassenov R.Z. Investigation of Non-rhetorical Composite Biomaterials Based on Betulin and Glycoluryl for the Treatment of Infected Wounds and Burns. Molecules 2022, 27, x. https://doi.org/10.3390/xxxxx.
Әлеуетті пайдаланушыларға арналған ақпарат
Қолдану саласы. Химия, медицина және фармацевтика өнеркәсібі.
Тиімді бөліп алу әдістері әзірленді және бетулин негізіндегі ықтимал биологиялық белсенді туындылар алынды. Betula kirghisorum-дан бөлінген бетулин тритерпеноидтардың химиялық трансформациясының сарқылмас мүмкіндіктері туралы түсінікті кеңейтеді және оны жаңа туындыларды кең көлемде алу үшін де, оған негізделген химиялық синтез үшін де қолдануға болады.
AP08856918 «Тіл құрылымын өздік ұйымдастыру теориясының әдістері негізінде мамандардың сөйлеу диагностикасының лингвистикалық-математикалық жиынтық моделін құру» ғ.ж. Оспанова Б. Р.
Өзектілігі
Жобаның өзектілігі кәсіби қызметтің әртүрлі салаларында жұмыс істейтін мамандардың іскерлік құзыреттілігі мен кәсіби жарамдылығын анықтау үшін сөйлеу диагностикасының лингвистикалық-математикалық біріктірілген моделін қолдану мүмкіндігі болып табылады. Бұл зерттеудің тиімділігі, әрине, жүргізілген эксперименттердің барысына байланысты болады.
Жұмыстың мақсаты
Жұмыстың мақсаты ақпарат пен энтропия сомасын сақтаудың іргелі заңын білуге негізделген маманның ауызша және жазбаша сөйлеуіндегі сөйлеу коммуникациясы процесін модельдеудің заманауи тәсілдерін талдау және зерттеу болып табылады.
Элиталық сөйлеу мәдениетінің құзыреттері
Қол жеткізілген нәтижелер
Сөйлеу мәдениетінің деңгейін арттыру және мамандардың кәсіби бағдарланған тілдік даярлығын жетілдіру үшін лингво-математикалық модель әзірленді.
Тілдің қолданбалы аспектілері, сөйлеу сөздері және маманның тілдік қабілеттерін көрсететін стереотиптер талданды.
Әртүрлі коммуникативтік жағдайларда мамандардың сөйлеу диагностикасын қамтамасыз ететін компьютерлік бағдарламалар әзірленді және олардың тиімділігіне тәжірибелік-эксперименттік зерттеулер жүргізілді.
Мамандардың тілдік дайындығын талдауға арналған бағдарламалар кешені әзірленді (сөйлеу мінез-құлқының әртүрлі стратегияларын таңдау).
Сөйлеуді практикалық іске асыру алгоритмі негізінде мамандардың тілдік дайындығын тексеруге арналған автоматтандырылған ақпараттық жүйе әзірленді.
Кәсіби коммуникациядағы мамандардың сөйлеу мәдениетін дамыту моделі
Зерттеу тобы
1 Оспанова Бикеш Ревовна – ғылыми жетекші, ф.ғ. к., доцент, ОТжәнеМ кафедрасының меңгерушісі
ORCID iD 0000-0001-8070-2181
Scopus Author ID 55624338100
2 Галяутдинова Алина Наиловна – жауапты орындаушы., г. ғ. м, ОТжәнеМ кафедрасының оқытушысы
3 Қажыкенова Сәуле Шарапатқызы — т. ғ. д., профессор, ЖМ кафедрасының меңгерушісі
ORCID iD 0000-0002-6937-1577
Researcher ID P-5627-2017
Scopus Author ID 36106908300
4 Абдин Азат Жасұланұлы – т.ғ.м.
5 Сейлханова Айнұр Ерғалиқызы — Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті КеАҚ «Шет тілін дайындау теориясы мен әдістемесі» кафедрасының докторанты, аға оқытушысы
ORCID id 0000-0002-9087-868Х